حفظ سلامت استخوان، گامی حیاتی در سلامت کل بدن

استخوان‌ها نقش‌های زیادی در بدن دارند، ساخت اسکلت بدن، محافظت از اندام‌های داخلی، کمک به عضلات بدن و ذخیره کلسیم. ساختن استخوان‌های سالم و محکم در دوران کودکی و نوجوانی اهمیت بالایی دارد ولی در بزرگسالی هم می‌توان گام‌های مهمی برای سلامت استخوان‌ها برداشت. 

چرا سلامت استخوان مهم است؟

استخوان‌ها به طور مداوم در حال تغییر هستند رشد استخوان در سه مرحله کلی همزمان با افزایش سن اتفاق می‌افتد: (1) رشد، (2) مدل سازی یا تثبیت و (3) بازسازی. مرحله یک و دو در دوران کودکی و جوانی با سرعت بیشتری رخ می‌دهد و توده‌های استخوانی در این سنین به سرعت افزایش پیدا می‌کنند. فاز بازسازی در بزرگسالی غالب است که این مرحله همراه با تجزیه، تحلیل و جایگزینی استخوان‌های است،

میزان تراکم توده استخوان هم به عوامل مختلفی از جمله ژنتیک و عوامل مختلف محیطی بستگی دارد. اوج ساخت توده‌های استخوانی حدود 30 سالگی است بعد از آن تنها بازسازی استخوان‌ها ادامه پیدا می‌کند. ولی میزان استخوانی که جایگزین می‌شود کمتر از قبل است به همین دلیل احتمال ابتلا به پوکی استخوان بیشتر می‌شود. به همین دلیل هر چه در سنین جوانی ذخیره توده استخوانی بیشتر باشد، ریسک ابتلا به پوکی استخوان کاهش می‌یابد. اما بهتر است عمیق‌تر به این مسائل بپردازیم. 

استخوان را بشناسید

ساختار و فیزیولوژی استخوان

شاید در نگاه اول اسکلت استخوانی ما یک بخش غیر پویا به نظر برسد ولی همین ساختار از بافت و سلول‌هایی تشکیل شده‌اند که به طور مداوم در حال فعالیت هستند. 65 درصد از بافت استخوان از مواد معدنی غیرآلی ساخته شده است که سبب سختی استخوان می‌شود. عمده‌ترین مواد معدنی موجود در استخوان کلسیم و فسفر است علاوه بر آنها یون‌های منیزیم، سدیم، پتاسیم و سیترات نیز در ساختار استخوان وجود دارند. 

 35 درصد دیگر از بافت استخوانی هم یک ماتریس پروتئین آلی است که 90 درصد از این ماتریس کلاژن نوع I (یک) است. این الیاف‌های کلاژن به دور یکدیگر می‌پیچند و داربست داخلی را که مواد معدنی استخوان روی آن رسوب می‌کند فراهم می‌کنند. ده درصد دیگر این ماتریس هم شامل پروتئین‌های مختلف است که غیر کلاژن هستند. 

انواع بافت استخوانی

استخوان دو نوع بافت دارد. کورتیکال (cortical) غشایی و بخش ترابکولار (اسفنجی). 

هشتاد درصد اسکلت استخوان کورتیکال سطح خارجی تمام استخوان‌ها را تشکیل می‌دهد. استخوان کورتیکال متراکم و جامد به نظر می‌رسد اما در واقع دارای منافذ میکروسکوپی است که امکان عبور عروق و اعصاب را فراهم می‌کند. 

بیست درصد دیگر استخوان بافت ترابکولار است که در انتهای استخوان‌های بلند و داخل استخوان‌های صاف (جمجمه، لگن، جناغ، دنده‌ها و کتف) و مهره‌های نخاعی یافت می‌شود. این دو نوع بافت از نظر تخلخل و ریزساختارها با یکدیگر تفاوت دارند. به عنوان مثال استخوان ترابکولار چگالی کمتر و سطح بیشتری دارند. 

مراحل تشکیل و بازسازی استخوان

رشد استخوان سه مرحله متفاوت دارد. رشد، مدلسازی (تحکیم) و بازسازی

در طول مرحله رشد، اندازه استخوان‌ها افزایش می‌یابد. که این رشد به خصوص از بدو تولد تا دو سالگی بسیار سریع است. در دوران کودکی و نوجوانی با سرعت کمتری ادامه پیدا می‌کند و معمولا در اوایل دهه بیست، متوقف می‌شود. البته این توقف فقط شامل رشد طولی است ولی همچنان تغییر شکل و ضخامت آن در سنین بالاتر ادامه خواهد داشت. مدلسازی در این بازه زمانی به طور همزمان با رشد اتفاق می‌افتد. در واقع این بازه سنی زمانی است که توده استخوانی شکل می‌گیرد و کامل می‌شود. 

مرحله بازسازی شامل یک روند ثابت تحلیل (تجزیه) و تشکیل استخوان است که در بزرگسالی غالب است و در طول زندگی ادامه دارد. معمولا از حدود 34 سالگی شروع می‌شود. در این مرحله میزان تحلیل استخوان بیش از استخوان سازی است که منجر به از بین رفتن توده استخوان همزمان با افزایش سن می‌شود. 

مواد معدنی مورد نیاز برای استخوان 

چندین ماده معدنی نقش مستقیمی در تشکیل و ساختار کریستال هیدروکسی آپاتیت دارند. سایر عناصر غذایی نقش غیرمستقیم به عنوان کوفاکتور یا تنظیم کننده فعالیت سلول‌های استخوانی دارند.

کلسیم

 حدود 99 درصد کلسیم بدن در استخوان‌ها و دندان‌ها یافت می‌شود، و یک درصد دیگر در خون و بافت‌های نرم وجود دارد. غلظت کلسیم در خون باید در یک مقدار مشخص حفظ شود تا عملکردهای فیزیولوژیکی اعضای بدن طبیعی باشد. به عنوان مثال، انقباض عضله، انقباض و انبساط رگ‌های خونی تحت تاثیر مقدار کلسیم هستند.  در صورت ناکافی بودن دریافت کلسیم از طریق رژیم غذایی، خون برای حفظ میزان ضروری کلسیم خود، از کلسیم موجود در استخوان استفاده می‌کند. 

مقدار مناسب کلسیم برای مردان بین سنین 19 تا 70 سال 1000 میلی گرم در روز و بالای 70 سال 1200 میلی گرم در روز و برای زنان بین سنین 10 تا 50 سال 1000 میلی گرم در روز و بالا‌تر از 50 سال 1200 میلی گرم در روز است. 

فسفر

بیش از نیمی از جرم ماده معدنی استخوان‌ها از فسفر تشکیل شده است که با کلسیم ترکیب شده و بلورهای هیدروکسی آپاتیت را تشکیل می‌دهد. علاوه بر این فسفر نقش مهمی در ماتریس استخوان و سختی استخوان‌ها دارد. با توجه به عملکردهای برجسته آن در استخوان، کمبود فسفر می‌تواند منجر به نقص بافت استخوانی شود. با این حال، در افراد سالم، کمبود فسفر غیر معمول است و شواهد کمی هم وجود دارد که نشان دهد کمبود فسفر بر بروز پوکی استخوان تاثیر می‌گذارد. مقدار توصیه شده فسفر در زنان و مردان بالای 19 سال 700 میلی گرم در روز است. 

سایر ریز مغذی‌ها 

ریز مغذی‌های دیگری هستند که سلامت استخوان‌ها ضرورت دارند. از جمله فلوراید که میزان مورد نیاز آن برای مردان چهار میلی گرم در روز و برای زنان سه میلی گرم در روز است. 

برای سلامت استخوان میزان منیزیم مورد نیاز برای مردان بین 19 تا 30 سال 400 میلی گرم در روز و بالای 31 سال  420 میلی گرم در روز است و برای زنان بین 19 تا 30 سال 310 میلی گرم در روز و بالای 31 سال 320 میلی گرم در روز است. 

سدیم لازم برای زنان و مردان 1500 میلی گرم در روز و مقدار پتاسیم برای مردان 3400 میلی گرم و زنان 2600 میلی گرم در روز است. 

ویتامین D لازم برای بین سنین 19 تا 70 سال 15 میکروگرم در روز و بالای 70 سال 20 میکروگرم در روز است. علاوه بر این مردان به 120 میکروگرم در روز و زنان به 90 میکروگرم ویتامین K برای سلامت استخوان نیاز دارند. ویتامین A لازم برای مردان 900 میکروگرم و برای زنان 700 میکروگرم و ویتامین C مورد نیاز برای مردان 90 میلی گرم در روز و زنان 70 میلی گرم در روز است. 

استخوان‌ها نقش‌های زیادی در بدن دارند، ساخت اسکلت بدن، محافظت از اندام‌های داخلی، کمک به عضلات بدن و ذخیره کلسیم. ساختن استخوان‌های سالم و محکم در دوران کودکی و نوجوانی اهمیت بالایی دارد ولی در بزرگسالی هم می‌توان گام‌های مهمی برای سلامت استخوان‌ها برداشت. 

چرا سلامت استخوان مهم است؟

استخوان‌ها به طور مداوم در حال تغییر هستند رشد استخوان در سه مرحله کلی همزمان با افزایش سن اتفاق می‌افتد: (1) رشد، (2) مدل سازی یا تثبیت و (3) بازسازی. مرحله یک و دو در دوران کودکی و جوانی با سرعت بیشتری رخ می‌دهد و توده‌های استخوانی در این سنین به سرعت افزایش پیدا می‌کنند. فاز بازسازی در بزرگسالی غالب است که این مرحله همراه با تجزیه، تحلیل و جایگزینی استخوان‌های است،

میزان تراکم توده استخوان هم به عوامل مختلفی از جمله ژنتیک و عوامل مختلف محیطی بستگی دارد. اوج ساخت توده‌های استخوانی حدود 30 سالگی است بعد از آن تنها بازسازی استخوان‌ها ادامه پیدا می‌کند. ولی میزان استخوانی که جایگزین می‌شود کمتر از قبل است به همین دلیل احتمال ابتلا به پوکی استخوان بیشتر می‌شود. به همین دلیل هر چه در سنین جوانی ذخیره توده استخوانی بیشتر باشد، ریسک ابتلا به پوکی استخوان کاهش می‌یابد. اما بهتر است عمیق‌تر به این مسائل بپردازیم. 

استخوان را بشناسید

ساختار و فیزیولوژی استخوان

شاید در نگاه اول اسکلت استخوانی ما یک بخش غیر پویا به نظر برسد ولی همین ساختار از بافت و سلول‌هایی تشکیل شده‌اند که به طور مداوم در حال فعالیت هستند. 65 درصد از بافت استخوان از مواد معدنی غیرآلی ساخته شده است که سبب سختی استخوان می‌شود. عمده‌ترین مواد معدنی موجود در استخوان کلسیم و فسفر است علاوه بر آنها یون‌های منیزیم، سدیم، پتاسیم و سیترات نیز در ساختار استخوان وجود دارند. 

 35 درصد دیگر از بافت استخوانی هم یک ماتریس پروتئین آلی است که 90 درصد از این ماتریس کلاژن نوع I (یک) است. این الیاف‌های کلاژن به دور یکدیگر می‌پیچند و داربست داخلی را که مواد معدنی استخوان روی آن رسوب می‌کند فراهم می‌کنند. ده درصد دیگر این ماتریس هم شامل پروتئین‌های مختلف است که غیر کلاژن هستند. 

انواع بافت استخوانی

استخوان دو نوع بافت دارد. کورتیکال (cortical) غشایی و بخش ترابکولار (اسفنجی). 

هشتاد درصد اسکلت استخوان کورتیکال سطح خارجی تمام استخوان‌ها را تشکیل می‌دهد. استخوان کورتیکال متراکم و جامد به نظر می‌رسد اما در واقع دارای منافذ میکروسکوپی است که امکان عبور عروق و اعصاب را فراهم می‌کند. 

بیست درصد دیگر استخوان بافت ترابکولار است که در انتهای استخوان‌های بلند و داخل استخوان‌های صاف (جمجمه، لگن، جناغ، دنده‌ها و کتف) و مهره‌های نخاعی یافت می‌شود. این دو نوع بافت از نظر تخلخل و ریزساختارها با یکدیگر تفاوت دارند. به عنوان مثال استخوان ترابکولار چگالی کمتر و سطح بیشتری دارند. 

مراحل تشکیل و بازسازی استخوان

رشد استخوان سه مرحله متفاوت دارد. رشد، مدلسازی (تحکیم) و بازسازی

در طول مرحله رشد، اندازه استخوان‌ها افزایش می‌یابد. که این رشد به خصوص از بدو تولد تا دو سالگی بسیار سریع است. در دوران کودکی و نوجوانی با سرعت کمتری ادامه پیدا می‌کند و معمولا در اوایل دهه بیست، متوقف می‌شود. البته این توقف فقط شامل رشد طولی است ولی همچنان تغییر شکل و ضخامت آن در سنین بالاتر ادامه خواهد داشت. مدلسازی در این بازه زمانی به طور همزمان با رشد اتفاق می‌افتد. در واقع این بازه سنی زمانی است که توده استخوانی شکل می‌گیرد و کامل می‌شود. 

مرحله بازسازی شامل یک روند ثابت تحلیل (تجزیه) و تشکیل استخوان است که در بزرگسالی غالب است و در طول زندگی ادامه دارد. معمولا از حدود 34 سالگی شروع می‌شود. در این مرحله میزان تحلیل استخوان بیش از استخوان سازی است که منجر به از بین رفتن توده استخوان همزمان با افزایش سن می‌شود. 

مواد معدنی مورد نیاز برای استخوان 

چندین ماده معدنی نقش مستقیمی در تشکیل و ساختار کریستال هیدروکسی آپاتیت دارند. سایر عناصر غذایی نقش غیرمستقیم به عنوان کوفاکتور یا تنظیم کننده فعالیت سلول‌های استخوانی دارند.

کلسیم

 حدود 99 درصد کلسیم بدن در استخوان‌ها و دندان‌ها یافت می‌شود، و یک درصد دیگر در خون و بافت‌های نرم وجود دارد. غلظت کلسیم در خون باید در یک مقدار مشخص حفظ شود تا عملکردهای فیزیولوژیکی اعضای بدن طبیعی باشد. به عنوان مثال، انقباض عضله، انقباض و انبساط رگ‌های خونی تحت تاثیر مقدار کلسیم هستند.  در صورت ناکافی بودن دریافت کلسیم از طریق رژیم غذایی، خون برای حفظ میزان ضروری کلسیم خود، از کلسیم موجود در استخوان استفاده می‌کند. 

مقدار مناسب کلسیم برای مردان بین سنین 19 تا 70 سال 1000 میلی گرم در روز و بالای 70 سال 1200 میلی گرم در روز و برای زنان بین سنین 10 تا 50 سال 1000 میلی گرم در روز و بالا‌تر از 50 سال 1200 میلی گرم در روز است. 

فسفر

بیش از نیمی از جرم ماده معدنی استخوان‌ها از فسفر تشکیل شده است که با کلسیم ترکیب شده و بلورهای هیدروکسی آپاتیت را تشکیل می‌دهد. علاوه بر این فسفر نقش مهمی در ماتریس استخوان و سختی استخوان‌ها دارد. با توجه به عملکردهای برجسته آن در استخوان، کمبود فسفر می‌تواند منجر به نقص بافت استخوانی شود. با این حال، در افراد سالم، کمبود فسفر غیر معمول است و شواهد کمی هم وجود دارد که نشان دهد کمبود فسفر بر بروز پوکی استخوان تاثیر می‌گذارد. مقدار توصیه شده فسفر در زنان و مردان بالای 19 سال 700 میلی گرم در روز است. 

سایر ریز مغذی‌ها 

ریز مغذی‌های دیگری هستند که سلامت استخوان‌ها ضرورت دارند. از جمله فلوراید که میزان مورد نیاز آن برای مردان چهار میلی گرم در روز و برای زنان سه میلی گرم در روز است. 

برای سلامت استخوان میزان منیزیم مورد نیاز برای مردان بین 19 تا 30 سال 400 میلی گرم در روز و بالای 31 سال  420 میلی گرم در روز است و برای زنان بین 19 تا 30 سال 310 میلی گرم در روز و بالای 31 سال 320 میلی گرم در روز است. 

سدیم لازم برای زنان و مردان 1500 میلی گرم در روز و مقدار پتاسیم برای مردان 3400 میلی گرم و زنان 2600 میلی گرم در روز است. 

ویتامین D لازم برای بین سنین 19 تا 70 سال 15 میکروگرم در روز و بالای 70 سال 20 میکروگرم در روز است. علاوه بر این مردان به 120 میکروگرم در روز و زنان به 90 میکروگرم ویتامین K برای سلامت استخوان نیاز دارند. ویتامین A لازم برای مردان 900 میکروگرم و برای زنان 700 میکروگرم و ویتامین C مورد نیاز برای مردان 90 میلی گرم در روز و زنان 70 میلی گرم در روز است. 

مشکلات ناشی از کمبود مواد معدنی و ریز مغذی‌ها بر استخوان‌ها

کمبود مواد معدنی و عدم توانایی بدن در جذب این مواد باعث تحلیل رفتن بافت استخوانی و بیماری‌های خاص استخوانی می‌شوند. 

استئومالاسی (Osteomalacia)

استئومالاسی که به آن راشیتیسم بزرگسالان هم می‌گویند؛ عدم توانایی بدن در جذب مواد معدنی از خواکی‌ها است. استئومالاسی ناشی از کمبود ویتامین D و عدم توانایی در جذب کلسیم و فسفر در روده کوچک ایجاد می‌شود. این کمبود سبب ساخت ناقص ماتریس استخوانی شده و باعث می‌شود استخوان‌ها نرم شوند و قدرت تحمل وزن بدن را نداشته باشند. در این شرایط استخوان‌ها بر اثر سنگینی بدن دفرمه خواهند شد. 

استئوپنی (Osteopenia)

نوکی از پوکی استخوان ولی در مراحل اولیه است. در واقع همانطور که توسط سازمان بهداشت جهانی (WHO) تعریف شده است، استئوپنی مرحله قبل از پوکی استخوان است و زمانی اتفاق می‌افتد که BMD فرد بین منفی 1 تا منفی 2.5 باشد. 

پوکی استخوان (Osteoporosis)

پوکی استخوان مرحله‌ای شدید از تحلیل بافت استخوان است که در این شرایط استخوان‌ها به شدت شکننده هستند پوکی استخوان از طریق BMD زمانی مشخص می‌شود که این معیار از منفی 2.5 کمتر باشد. هر چه میزان این عدد کمتر باشد یعنی پوکی استخوان بیشتر بوده و خطر شکستگی استخوان دو برابر خواهد شد. 

چه عواملی بر سلامت استخوان تاثیر می‌گذارد؟

60 تا 80 درصد از تراکم بافت استخوان توسط ژنتیک تعیین می‌شود، در حالی که 20 تا 40 درصد تحت تأثیر سبک زندگی مثل تغذیه و فعالیت بدنی قرار دارد. به طور مختصر عواملی که بر سلامت استخوان تاثیر دارند عبارتند از: 

سابقه نژاد و خانواده: سفید پوستان و افراد با نژاد آسیایی بیشتر از بقیه نژاد‌ها در معرض پوکی استخوان هستند. علاوه بر این وجود افرادی در خانواده که سابقه پوکی استخوان دارند، ریسک ابتلای بعضی افراد خانواده به پوکی استخوان را افزایش می‌دهد. 

مقدار کلسیم در رژیم غذایی: رژیم کم کلسیم باعث کاهش تراکم استخوان، از بین رفتن زودرس استخوان و افزایش احتمال شکستگی می‌شود. 

فعالیت بدنی: افرادی که از نظر جسمی غیرفعال هستند، در مقایسه با افراد فعال‌تر، بیشتر در معرض خطر پوکی استخوان قرار دارند. 

استعمال دخانیات و الکل: تحقیقات نشان می‌دهد که استفاده از تنباکو و نوشیدنی‌های الکلی سبب ضعیف شدن استخوان‌ها می‌شود. 

جنسیت: زنان بیشتر از مردان در معرض پوکی استخوان هستند چون بافت استخوانی آنها تراکم کمتری دارد. 

سایز بدن: افراد بسیار لاغر (با شاخص توده بدنی 19 یا کمتر) یا افرادی که فریم بدن کوچکی دارند بیشتر در معرض خطر ابتلا به پوکی استخوان هستند چون با افزایش سن توده استخوانی آنها کاهش پیدا می‌کند. 

سن: به طور کاملا طبیعی با افزایش سن، استخوان‌ها نازک و ضعیف می‌شوند. 

سطح هورمون: هورمون تیروئید بیش از حد باعث از دست رفتن استخوان می‌شود. در زنان، در دوران به دلیل کاهش سطح استروژن میزان پوکی استخوان به طرز چشمگیری افزایش می‌یابد. عادت ماهیانه با فواصل زیاد قبل از دوران یائسگی هم همین تاثیر را دارد. در مردان، سطح پایین تستوسترون می‌تواند باعث از بین رفتن توده استخوان شود. 

داروها: داروهای کورتون مانند پردنیزون، کورتیزون، پردنیزولون و دگزامتازون در صورتی که به طور طولانی مدت استفاده شوند به استخوان‌ها آسیب می‌رساند. داروهای دیگری که ممکن است خطر پوکی استخوان را افزایش دهند شامل مهارکننده‌های آروماتاز ​​برای درمان سرطان پستان، مهارکننده‌های انتخابی جذب مجدد سروتونین، متوترکسات، برخی از داروهای ضد تشنج مانند فنی توئین (دیلانتین) و فنوباربیتال هستند. 

اختلالات خوردن: افرادی که مشکل بی اشتهایی یا پرخوری دارند، در معرض از پوکی استخوان قرار دارند. علاوه بر این، جراحی معده (گاسترکتومی)، جراحی برای کاهش وزن و شرایطی مانند بیماری کرون، بیماری سلیاک و بیماری کوشینگ می‌تواند بر توانایی جذب کلسیم در بدن تاثیر بگذارد. 

چه روش‌هایی برای محافظت از استخوان‌ها وجود دارد؟

محافظت از استخوان را می‌توان به روش‌های بسیار ساده‌ای انجام داد.

گنجاندن کلسیم در رژیم غذایی

میزان کلسیم لازم برای سنین 19 تا 50 سال و مردان 51 تا 70 سال مصرف روزانه 1000 میلی گرم در روز توصیه می‌شود. این مقدار برای زنان بعد از 50 سالگی و برای مردان بعد از 70 سالگی 1200 میلی گرم در روز است. این میزان کلسیم را می‌توانید از محصولات لبنی، بادام، کلم بروکلی، کلم پیچ، کنسرو ماهی قزل آلا، ساردین و محصولات سویا مانند توفو تامین کنید. در غیر این صورت می‌توانید با توصیه پزشک از مکمل‌های کلسیم استفاده کنید. 

ویتامین D را فراموش نکنید. 

بدن برای جذب کلسیم به ویتامین D نیاز دارد. برای افراد در سنین 19 تا 70 ساله، میزان مصرف روزانه ویتامین دی 600 واحد (IU) در روز است و برای افراد سالخورده بالای 71 سال به 800 واحد در روز می‌رسد. 

منابع خوب ویتامین D شامل ماهی‌های روغنی، مانند ماهی آزاد، ماهی قزل آلا، ماهی سفید و ماهی تن است. علاوه بر این، قارچ، تخم مرغ و غذاهای غنی شده، مانند شیر و غلات، منابع خوبی از ویتامین D هستند. نور خورشید همچنین به تولید ویتامین D در بدن کمک می‌کند. اگر نگران دریافت ویتامین D کافی هستید، می‌توانید از مکمل‌ها استفاده کنید. 

ورزش را در برنامه روزانه بگنجانید

تمرینات ورزشی که باعث می‌شود وزن بدن روی استخوان‌ها باشد، به استحکام استخوان‌ها کمک می‌کند. راه رفتن، دویدن آهسته، بالا رفتن از پله ها، ورزش قدرتی با وزنه، تمرینات تعادل و تای چی سبب محکم‌تر شدن استخوان‌ها و کندی در تحلیل و پوکی آنها می‌شود. 

سلامت زندگی کنید

مصرف مواد، کشیدن سیگار و مصرف نوشیدنی‌های الکلی اثر سوئی روی استخوان‌ها دارند. آنها را حذف کنید یا مصرف شان را به حداقل برسانید. 

سلامت استخوان‌ سبب بهبود کیفیت زندگی می شود

استخوان‌های بدن علاوه بر استحکام بدن، امکان حرکت به ما می‌دهند. آنها از اجزای داخلی بدن مثل مغز، قلب و سایر اندام‌های بدن محافظت می‌کند. آنها مرکز ذخیره مواد معدنی مانند کلسیم و فسفر هستند که علاوه بر استحکام استخوان‌ها در صورت نیاز در خون آزاد می‌شوند و مورد استفاده سایر اجزای بدن قرار می‌گیرد. 

برای حفظ سلامت و استحکام استخوان کارهای زیادی را می‌توان انجام داد. خوردن غذاهای غنی از کلسیم و ویتامین D، ورزش زیاد و داشتن عادات بهداشتی خوب به سلامت استخوان‌ها کمک می‌کند. 

در صورت نداشتن رژیم غذایی مناسب، ورزش کم و نامناسب استخوان‌ها ضعیف شده و دچار پوکی استخوان می‌شود که در مراحل شدید سبب شکستگی استخوان‌ها می‌شوند که گاهی برای بهبود نیاز به جراحی و استفاده از تجهیزات مناسب حفاظتی از استخوان است. به همین دلیل سلامت استخوان‌ها باید در اولویت باشد. 

شما برای سلامت استخوان‌های خود چه اقداماتی انجام می‌دهید؟ برای ما کامنت کنید.