با انواع ضدعفونی کننده های شیمیایی مورد استفاده در بیمارستان ها آشنا شوید

مواد شیمیایی مختلفی در بیمارستان‌ها برای ضدعفونی کردن سطوح یا دست‌ها استفاده می‌شود. برخی از این مواد شیمیایی در مقایسه با سایر مواد در برابر باکتری‌ها، میکروب‌ها و اسپورهای موثر‌تر هستند و بعضی‌ها اثرگذاری کمتری دارند. انتخاب میکروب‌کش شیمیایی مناسب مستلزم شناخت و درک نحوه عملکرد، مزایا و معایب انواع ضدعفونی کننده شیمیایی بیمارستانی است و این جزئیات، مواردی هستند که در این مطلب به آنها خواهیم پرداخت. 

انواع محلول ضدعفونی کننده سطوح بیمارستانی 

ضدعفونی کننده‌های شیمیایی سطوح بر اساس میزان اثرگذاری به سه دسته کلی تقسیم می‌شوند.

ضدعفونی‌کننده‌های با اثرگذاری سطح بالا

ضدعفونی‌کننده‌های سطح بالا بیشترین کاربرد را در بین مواد ضدعفونی کننده دارند چون بالاترین میزان تاثیر گذاری را خواهند داشت. آنها بیشتر میکروب‌ها را از بین می‌برند. 

فرمالدئید (Formaldehyde)

محلولی بر پایه آب به نام فرمالین وجود دارد که از نظر وزنی حاوی 37 درصد فرمالدئید است. این محلول شیمیایی به عنوان ضدعفونی کننده سطوح کاربرد دارد. فرمالدئید در حالت مایع و بخار در دمای پایین اثر باکتری‌کشی، قارچ‌کشی، ویروس و اسپور کشی دارد. 

مکانیسم عملکرد این ماده شیمیایی به ویژگی‌های تعاملی و پیوند عرضی آن با پروتئین، DNA و RNA نسبت داده می‌شود که منجر به اختلال در سنتز DNA می‌گردد. همچنین می‌تواند به هاگ باکتری‌ها نفوذ کند.

از فرمالدئید همراه با الکل به طور سنتی برای استریل تجهیزات مانند ابزارهای جراحی و همودیالیزرها می‌شود. برای ضدعفونی کردن لوازم حساس به حرارت هم از پارافورمالدئید (پلیمر جامد فرمالدئید) در ترکیب با بخار دمای پایین استفاده می‌شود. 

البته مصرف فرمالدئید می‌تواند کشنده باشد و قرار گرفتن طولانی مدت در معرض این ماده شیمیایی مشکلات تنفسی مانند آسم و تحریک پوستی (درماتیت و خارش) به وجود می‌آید. با توجه به خطرات کاربرد فرمالدئید و اثرات بالقوه سرطان زایی آن، اخیرا استفاده از آن محدود شده است. 

گلوتارآلدئید (Glutaraldehyde)

گلوتارآلدئید یک دیالدئید اشباع و نوعی ضدعفونی کننده شیمیایی با اثرگذاری بالاست که برای تمیز کردن سطوح استفاده می‌شود. این ضدعفونی کننده اثر ضد باکتری، ضد اسپوری، قارچ‌کشی و ویروس‌کشی دارد به همین دلیل انتخاب مناسبی برای سترون کردن تجهیزات جراحی، لوله اسپیرومتری، دیالیزرها، تجهیزات درمانی تنفسی و آندوسکوپی در دمای پایین است. 

گلوتارآلدئید مایكوباكتری‌ها را هم از بین می‌برد. این ماده شیمیایی در عین اینکه میکروب‌کشی قوی است عمر استفاده مناسبی هم دارد. اما برای استفاده از آن باید محیط کاملا ایمن باشد. چون قرار گرفتن در معرض آن سبب تحریک پوست، تحریک غشای مخاطی و علائم متعدد ریوی مانند آسم و رینیت آلرژیک می‌شود. 

ارتو فتالالدئید (Ortho-phthalaldehyde)

از زمان معرفی ارتو فتالالدئید (OPA) در سال 1999، این ضدعفونی کننده جایگزین مطمئنی برای گلوتارآلدئید شد. OPA در مقایسه با گلوتارآلدئید دارای فعالیت مایکوباکتری کشی، ضد باکتریایی و اسپوری کشی بیشتری است. پایداری آن در دامنه‌های مختلف pH بیشتر است و خطر کمتری در هنگام استفاده دارد. محرک چشم و مجاری بینی نیست، بوی کمی دارد و نیازی به فعال سازی ندارد. البته هزینه آن نسبت به گلوتارآلدئید سه برابر بیشتر است. 

آب اکسیژنه (Hydrogen peroxide)

آب اکسیژنه محلول ضدعفونی کننده با 7.5 درصد پراکسید هیدروژن است که توسط FDA برای سترون و ضد عفونی کردن سطوح در محیط‌های بهداشتی مورد تایید قرار گرفته است. پراکسید هیدروژن با تولید رادیکال‌های آزاد هیدروکسیل مخرب به لیپیدهای غشایی، DNA و سایر اجزای ضروری سلول حمله می‌کند و آنها را از بین می‌برد. این ماده بر روی طیف وسیعی از میکروارگانیسم‌ها، از جمله باکتری‌ها، مخمرها، قارچ‌ها، ویروس‌ها و اسپورها اثرگذار است. 

خواص ضدعفونی‌کننده، ویروس‌کشی، قارچ‌کشی، ضد مخمری، همراه با پایداری عالی و ویژگی سازگار با محیط زیست، باعث شده است که پراکسید هیدروژن به عنوان ضدعفونی‌کننده با اثرگذاری بالا مورد استفاده قرار گیرد. 

پر اکسید هیدروژن با غلظت‌های سه تا شش درصد برای ضدعفونی‌کننده لنزهای تماسی نرم، ونتیلاتور، پارچه و تجهیزات آندوسکوپی مورد استفاده قرار می‌گیرد. 

اسید پراستیک (Peracetic acid)

یکی دیگر از گزینه‌های نوظهور اکسید اتیلن و مواد ضدعفونی کننده آلدئیدی، اسید پراستیک است. محلول‌های مبتنی بر اسید پراستیک ضدعفونی‌کننده قوی‌تری نسبت به پراکسید هیدروژن هستند. در غلظت‌های پایین خاصیت اسپور کشی، باکتری‌کشی، ویروس‌کشی و قارچ‌کشی دارند. دوستدار محیط زیست هستند. به همین دلیل جایگزین ضدعفونی‌کننده‌های سنتی برای تجهیزات پزشکی و دندانپزشکی، آندوسکوپی، دیالیز و همودیالیز شده‌اند.

درباره مکانیسم عملکرد اسید پراستیک اطلاعات کمی در دست است، اما اعتقاد بر این است که عملکرد آن مشابه سایر عوامل اکسیدکننده است، به این معنی که نفوذپذیری دیواره سلول را مختل می‌کند و پیوندهای سولفیدریل و گوگرد را در پروتئین‌ها، آنزیم‌ها و سایر مواد از بین می‌برد. 

ترکیب پراکسید هیدروژن و اسید پراستیک

مشخص شد که اسید پراستیک، هنگامی که با پراکسید هیدروژن ترکیب شود، اثرگذاری بیشتری دارد. ترکیبی از اسید پراستیک و پراکسید هیدروژن که برای ضدعفونی تجهیزات همودیالیز اثرگذاری خوبی دارد ولی با تجهیزات منعطف آندوسکوپی سازگار نیست. 

ضد عفونی در سطح متوسط

ضدعفونی‌کننده‌های سطح متوسط فاقد قدرت ضدعفونی‌کننده سطح بالا هستند اما باز هم گزینه خوبی برای ضدعفونی سطوح محسوب می‌شوند. در بیشتر موارد، می‌توان از این مواد ضدعفونی‌کننده با خیال راحت استفاده کرد. آنها میکروارگانیسم‌های رویشی، از جمله مایکوباکتریوم سل، همه قارچ‌ها و اکثر ویروس‌ها را از بین می‌برند.

هیپوکلریت سدیم (Sodium hypochlorite)

هیپوکلریت‌ها که بیشترین کاربرد ضدعفونی کننده‌های کلر را دارند به صورت مایع یا جامد در دسترس هستند. CRA هیپوکلریت سدیم یکی از محبوب‌ترین مواد ضدعفونی کننده سطوح آلوده به خون حاوی ویروس نقص سیستم ایمنی انسانی (HIV) یا ویروس هپاتیت B است. این ضدعفونی کننده طیف گسترده‌ای از فعالیت‌های ضدمیکروبی را با میزان سمیت کم و هزینه‌ای اندک انجام می‌دهد. 

هیپوکلریت سدیم عامل اکسیدکننده بسیار فعالی است که فعالیت سلولی پروتئین‌ها را از بین می‌برد. غلظت بالای این ضدعفونی کنند فعالیت اسپور کشی و ویروس‌کشی خوبی از خود نشان می‌دهد. 

یدوفور (Iodophors)

یدوفورها هم به عنوان ضدعفونی‌کننده و گندزدای سطح استفاده می‌شوند. ید دارای خواص ضد باکتریایی، قارچ‌کشی، ویروس‌کشی و اسپوری کشی است. این ماده به سرعت به دیواره سلولی میکروارگانیسم‌ها نفوذ کرده و اثر خود را با اختلال در ساختار و سنتز پروتئین و اسید نوکلئیک می‌گذارد.

 یدوفورها مانند پویدون-ید و پلی اکسامر-ید، دارای ویژگی‌های تحریک‌کنندگی کمتری هستند و نسبت به محلول‌های آبی ید، عمل میکروب‌کشی بهتری دارند. البته FDA هیچ نوعی از یدوفورها را به عنوان ضدعفونی کننده اصلی محسوب نمی‌کند اما با این وجود از آن برای ضد عفونی بطری‌های کشت خون و تجهیزات پزشکی مانند دماسنج و وسایل آندوسکوپی استفاده می‌شود.

ضدعفونی‌کننده‌های سطح پایین

ضدعفونی‌کننده‌های سطح پایین یکی از رایج‌ترین روش‌ها برای پاکسازی سطح، گندزدایی و ضد عفونی است. این مواد می‌توانند اکثر باکتری‌ها، برخی از قارچ‌ها و برخی ویروس‌ها را در یک دوره زمانی خاص (کمتر از ده دقیقه) از بین ببرند.

الکل

در بحث مراقبت‌های بهداشتی به ترکیب شیمیایی محلول در آب الکل اتیل و الکل ایزوپروپیل، الکل گفته می‌شود که خواص میکروب‌کشی دارند. الکل‌ها خاصیت باکتری‌کشی سریعی دارند علاوه بر این خاصیت قارچ‌کشی و ویروس‌کشی هم دارند. اما اسپور باکتری‌ها را از بین نمی‌برند. غلظت مناسب برای فعالیت ضد باکتریایی الکل‌ها بین 60 تا 90 درصد است و در صورت رقیق شدن و رسیدن به غلظت 50 درصد و کمتر اثرگذاری آن کاهش پیدا می‌کند.

پیشنهاد میکنیم این مقاله را نیز مطالعه کنید: مشکلاتی که شوینده‌های بیمارستانی برای پرستاران ایجاد می‌کنند

متیل الکل (متانول) ضعیف‌ترین اثر ضد باکتریایی را در بین الکل‌ها را دارد و بنابراین به ندرت در مراکز بهداشتی و بیمارستان‌ها استفاده می‌شود. الکل اتیل در غلظت 60 تا 80 درصد ویروس‌کشی قوی است که تمام ویروس‌های چربی دوست مثل ویروس آنفلوانزا و بسیاری از ویروس‌های آب دوست (مانند آدنو ویروس، آنترو ویروس، رینو ویروس و روتا ویروس) را غیرفعال می‌کند اما روی ویروس هپاتیت A یا ویروس فلج اطفال اثر ندارد. الکل ایزوپروپیل در برابر ویروس‌های غیر لیپیدی فعال نیست اما کاملاً در برابر ویروس‌های چربی فعال است مطالعات همچنین توانایی الکل اتیل و ایزوپروپیل را برای غیرفعال کردن ویروس هپاتیت B نشان داده است. (منبع: CDC)

الکل‌های به طور موثری برای ضد عفونی کردن دماسنج‌های دهانی و مقعدی استفاده می‌شود ولی برای استریل کردن مواد پزشکی و جراحی توصیه نمی‌شوند، زیرا نمی‌توانند به مواد غنی از پروتئین نفوذ کنند. بسیاری از عفونت‌های کشنده بعد از عمل زمانی اتفاق افتاده می‌افتد که از الکل‌ها برای استریل کردن ابزارهای جراحی آلوده به اسپورهای باکتریایی استفاده شده است. 

فنول (Phenols)

ضدعفونی‌کننده‌های فنولی غشای سلولی میکروارگانیسم‌ها را از بین می‌برند. آنها اثر باکتری‌کشی، قارچ‌کشی و ویروس‌کشی دارند اما در برابر باکتری‌هایی مانند کلستریدیوم دیفیسیل بی اثر هستند. با توجه به میزان اثرگذاری فنول‌ها از آنها برای ضدعفونی تجهیزات و اتاق‌های درمانی با میزان حساسیت کم استفاده می‌شود. 

ترکیب آمونیوم کواترنر (Quaternary ammonium compounds)

از ترکیبات آمونیوم کواترنر (QAC) برای اهداف کلینیکی مختلفی نظیر گندزدایی قبل از عمل، ضد عفونی وسایل غیر حساس و تمیز کردن و رفع بو از سطوح استفاده می‌شود. این ضدعفونی کننده خواص ضد باکتریایی، قارچ‌کشی و ویروس‌کشی دارد. 

جمع‌بندی

ضدعفونی کننده‌های شیمیایی مورد کاربرد در بیمارستان‌ها به سه دسته سطح بالا، سطح متوسط و سطح کم استفاده می‌شوند. انواعی که اثرگذاری سطح بالایی دارند بسیاری از میکروب‌ها را از بین می‌برند. به همین دلیل معمولا در موارد حساس پزشکی کاربرد دارند. انواع با میزان اثرگذاری کم هر چند پرکاربرد هستند ولی تنها برای مواردی موثرند که نظر پزشکی حساسیت کمی دارند. این که کدام ماده ضدعفونی کننده بهترین است به عوامل مختلفی بستگی دارد. از نوع آلودگی محیط و میزان حساسیت آن گرفته تا میزان تاثیر آن بر کارکنان بخش پزشکی. شناخت آنها و آشنایی با عملکردشان می‌تواند در انتخاب بهترین کمک بزرگی باشد.