عوارض مواد ضدعفونی کننده الکلی

از زمان شروع شیوع ویروس کرونا، پزشکان، دانشمندان و دولت‌ها به دنبال بهترین روش‌های بهداشتی برای محافظت مردم هستند. بر اساس بررسی‌های مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌های آمریکا (CDC)، بهترین استراتژی برای مبارزه با آلودگی دست‌ها، شستشوی مرتب آنها با آب و صابون است. ثابت شده که این روش باعث کاهش میزان انواع میکروب‌ها و مواد شیمیایی روی دست می‌شود بدون این که عوارض جانبی داشته باشد. (2)

 اما آب و صابون همیشه در دسترس نیستند. در این شرایط استفاده از ضدعفونی کننده دست می‌تواند به شما کمک کند تا از شیوع برخی از میکروب‌های بیماری‌زا جلوگیری کنید. مواد ضدعفونی کننده دست، سریع و راحت عمل می‌کنند و قابل حمل و نقل هستند. اما آیا مصرف طولانی مدت این مواد ضدعفونی کننده برای سلامت انسان مضر نیست؟ به عنوان ماده شیمیایی این مواد حتما عوارضی دارند. پس باید این عوارض مواد ضدعفونی کننده الکلی را نادیده بگیریم؟

مطالعات زیادی در این زمینه انجام شده است. بد نیست حالا که به علت پاندمی کرونا مصرف این مواد ضدعفونی کننده بخشی از زندگی ما شده است، با عوارض پنهان استفاده از آنها آگاه شویم.

 انواع ضدعفونی کننده‌های دست

مواد ضدعفونی کننده دست، بسته به نوع ماده موثره آن به دو نوع الکلی و بدون الکل دسته بندی می‌شوند.

در بیشتر موارد ماده اصلی مواد ضدعفونی کننده، الکل است که با آب، معطر کننده‌ها و گلیسیرین ترکیب می‌شوند. این مواد، 60 تا 95 درصد الکل دارند که معمولا به شکل اتانول، ایزوپروپانول یا n-propanol هستند. در این غلظت بالای الکل پروتئین‌ها بلافاصله از شکل طبیعی خود خارج می‌شوند و به طور موثر انواع خاصی از میکروارگانیسم‌ها از بین خواهند رفت. (12)

دیگر مواد ضدعفونی کننده دست که غیر الکلی هستند معمولا حاوی ترکیبی از آنتی بیوتیک به نام تریکلوزان یا‌تری کلوکربان هستند و در بعضی موارد با کلرید بنزالکونیوم (BAC) ساخته می‌شوند. که خاصیت ضدعفونی کننده و ضد میکروبی سریعی دارند. در اکثر این مواد ضدعفونی کننده هم از نرم کننده‌هایی مثل گلیسیرین استفاده می‌شود که باعث نرم شدن پوست بعد از استفاده آنها خواهد شد. (12)

ضدعفونی کننده نانو سیلور نوعی از مواد ضدعفونی کننده غیر الکلی است که طیف گسترده ای از میکروارگانیسم ها، میکروب ، باکتری ، قارچ‌ها را از بین می‌برند. طبق بررسی‌ها این مواد در از بین بردن 99.99٪ از میکروب‌ها و ویروس‌هایی مانند وبا، آنفولانزای خوکی، MRSA و نورو ویروس، E-Coli و سالمونلا موثرتر بوده و ضرر کمتری نسبت به انواع الکلی دارد. (15)

آیا ضدعفونی کننده‌های الکلی همه میکروب‌ها را از بین می‌برند؟

ضدعفونی کننده‌های الکلی برای کاهش سریع میکروب‌های دست در شرایط خاص طراحی شده‌اند. اما آنها همه انواع میکروب‌ها را از بین نمی‌برند. دلایل این امر متغیر است و به مقدار ماده ضدعفونی کننده مورد استفاده، مدت زمان قرارگیری در معرض هوا، دفعات استفاده و اینکه آیا عوامل عفونی موجود در دست فرد به ماده ضدعفونی حساس هستند یا نه، بستگی دارد. اما مهم‌ترین دلیل از بین نرفتن تمام میکروب‌ها این است که افراد ممکن است دستورالعمل‌های لازم برای استفاده از مقدار کافی ژل ضدعفونی کننده را در رعایت نکنند. (2)

ضدعفونی کننده‌های الکلی اگر به مدت 30 ثانیه روی دست مالیده شوند و در معرض هوا خشک شوند، می‌توانند به طور موثری بر کاهش مقدار باکتری‌ها، قارچ‌ها و برخی از ویروس‌ها مثل ویروس آنفولانزا اثر بگذارند. اما به طور کل روی اسپور باکتری‌ها، ویروس‌هایی مثل نورو ویروس و بعضی از انگل‌های حلقه‌ای بی اثر هستند. (12)

تاثیر گذاری ضدعفونی کننده‌های بدون الکل چگونه است؟

سازمان بهداشت جهانی (WHO) و مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌های ایالات متحده (CDC) استفاده از ضدعفونی کننده مبتنی بر الکل را بر محصولات شیمیایی فاقد الکل بیشتر توصیه می‌کنند. مهم‌ترین دلیل آن نگرانی در مورد ایمنی مواد شیمیایی مورد استفاده در مواد ضدعفونی کننده فاقد الکل است. به عنوان مثال تحقیقات نشان داده است تریکلوزان ممکن است در عملکرد سیستم غدد درون ریز اختلال ایجاد کند یا سبب آلودگی زیست محیطی شود. (12) ضدعفونی کننده های نانو سیلور به دلیل نداشتن مواد شیمیایی و عوارض منفی مورد تایید هستند.  

با عوارض مواد ضدعفونی کننده الکلی و غیر الکلی بیشتر آشنا شوید

استفاده بی رویه و غیر استاندارد از مواد ضدعفونی کننده سبب عوارض جانبی ناخواسته‌ای می‌شود. هر چند که تمام این عوارض از نظر علمی اثبات نشده‌اند ولی در بعضی از تحقیقات علمی وجود این آثار منفی مشاهده شده است.

مقاومت آنتی بیوتیکی

آنتی بیوتیک‌ها برای مقاومت در برابر باکتری‌ها موثر هستند. اما چه اتفاقی می‌افتد اگر بدن شما نسبت آنتی بیوتیک مقاومت شود و عملکرد درست سیستم ایمنی بدن در برابر باکتری‌ها مختل شود؟

داروهای ضد میکروبی (از جمله داروهای آنتی بیوتیک، ضد ویروس و ضد قارچ) برای سلامتی ما مهم هستند. آنها به ما کمک می‌کنند تا در برابر عفونت‌ها مبارزه کنیم. به خصوص اگر سیستم ایمنی بدن ضعیف یا در معرض خطر باشد. با این حال، برخی ارگانیسم‌ها (مانند باکتری‌ها) پس از قرار گرفتن در معرض آنتی میکروب‌ها جهش پیدا می‌کنند که دلیل آن آسیب دیدن DNA باکتری‌ها است.

این فرایند می‌تواند به طور طبیعی در هنگام تکثیر سلول، یا پس از قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی ژنوتوکسیک اتفاق بیفتد که به DNA سلول آسیب می‌رساند. مقدار کمی از این نوع آسیب DNA به دلیل متابولیسم سلولی، به ویژه در باکتری‌هایی که در حال تکثیر سریع هستند، طبیعی است. و به راحتی ترمیم می‌شود. اما اگر آسیب گسترده‌ای به DNA وارد شود، یا اگر ترمیم درست انجام نشود، سلول‌های میکروب ممکن است زنده بماند. یا حتی ممکن است همین باکتری‌ها ژن‌های مقاوم را از باکتری‌های دیگر بگیرند و مقاومتشان افزایش یابد. تمام این شرایط باعث می‌شوند که آنها بتوانند در برابر داروهای طراحی شده برای از بین بردنشان مقاومت کنند. (7)

همانند سوء استفاده از داروهای آنتی بیوتیک، استفاده بیش از حد از مواد ضدعفونی کننده دست می‌تواند منجر به مقاومت تعدادی از گونه‌های باکتری در برابر آنتی بیوتیک‌ها شود.

تریکلوزان یکی از مواد موجود در مواد ضدعفونی کننده است که سبب مقاومت باکتری‌ها در برابر آنتی بیوتیک می‌شود. در واقع استفاده بیش از اندازه مواد ضدعفونی کننده با از بین بردن باکتری‌های خوب، مقاومت بدن را در برابر بیماری‌های ناشی از باکتری‌های مضر کاهش داده و درمان بیماری‌های باکتریایی را دشوار یا حتی غیرممکن می‌کند.

به همین دلیل این نگرانی وجود دارد که استفاده بیش از حد ضدعفونی کننده‌های دست در طی شیوع پاندمیک منجر به افزایش تعداد گونه‌های باکتریایی مقاوم در برابر میکروب‌ها شود. به خصوص این مشکل بیشتر برای کارکنان بخش درمان اتفاق می‌افتد. و حتی ممکن است تا مدت‌ها پس از پایان پاندمی ادامه داشته باشد.(7)

البته طبق دستورالعمل WHO بر خلاف مواد ضدعفونی کننده شیمیایی و آنتی بیوتیک، هیچ تحقیقی نتوانسته اثبات کند که مصرف استاندارد ضدعفونی کننده‌های الکلی باعث افزایش مقاومت باکتری‌ها در برابر آنتی بیوتیک‌ها می‌شوند. (14)

 مسمومیت با الکل

ماده موثره برخی از مواد ضدعفونی کننده دست معمولاً نوعی الکل است که به عنوان ضد میکروب عمل می‌کند و باکتری‌ها را از بین می‌برد. اما فقط به این دلیل که این مواد ضدعفونی کننده تریکلوزان ندارد، به این معنی نیست که کاملاً بی خطر است.

مصرف مداوم ضدعفونی کننده دست الکلی مثل مصرف مداوم نوشیدنی الکلی است و می‌تواند سبب ایجاد مسمومیت الکلی با درصد بالا باشد.

 متانول یک الکل سمی است و در صورتی که مقدار قابل توجهی از این ماده روی پوست استفاده شود، جذب پوست شده و می‌تواند اثرات سوئی مانند تهوع، استفراغ، سردرد، کاهش دمای بدن و رنگ پوست مایل به آبی داشته باشد. (8)

 اما طبق بررسی‌های WHO هیچ مدرکی دال بر این مطلب وجود ندارد که پس از استفاده از مقدار مناسب مواد ضدعفونی کننده الکلی، سطح الکل خون بیش از اندازه بالا رفته باشد. معمولا این میزان بسیار کم و ناچیز بوده است. (14)

اما نوشیدن ضدعفونی کننده دست حاوی متانول می‌تواند سبب مشکلاتی مانند نابینایی، تشنج یا آسیب به سیستم عصبی شود و یا در حالت جدی‌تر می‌تواند کشنده باشد. این مشکل به خصوص برای کودکان به دلیل عدم آگاهی بسیار اتفاق می‌افتد. آنها بدون اینکه بدانند بطری ضدعفونی کننده حاوی چه ماده‌ای است، ممکن است آن را بنوشند.

از طرف دیگر بسیاری از ما درست قبل از خوردن غذا از ضدعفونی کننده دست استفاده می‌کنیم. این ضدعفونی کننده‌ها مواد شیمیایی زیادی دارند و مصرف مداوم آن به ویژه در کودکان و خردسالان می‌تواند سبب مسمومیت شود. (10)

پارابن‌ها هم که در بسیاری از محصولات مراقبت از پوست برای افزایش ماندگاری محصول وجود دارد، ماده‌ای سمی است که در بسیاری از ضدعفونی کننده‌های دست هم استفاده می‌شود.

اختلال در هورمون

یکی دیگر از آثار تریکلوزان مشکلات هورمونی است. تحقیقات FDA نشان می‌دهد که تریکلوزان ممکن است منجر به اختلالات هورمونی شده و در نتیجه باعث ایجاد سویه‌های مقاوم به آنتی بیوتیک شود. (1)

تریکلوزان یک ماده ضد باکتری قدرتمند است و در سموم دفع آفات استفاده می‌شود. این ماده به راحتی توسط پوست جذب شده و می‌تواند عملکرد تیروئید را تحت تأثیر قرار دهد و به کبد و عضلات آسیب برساند. (10)

اختلال هورمونی در بدن باعث سازگاری باکتری‌ها با شرایط ضد میکروبی شده و مقاومت آنها در برابر آنتی بیوتیک را افزایش می‌دهد. این امر نگرانی‌های جدی را در بین متخصصان بهداشت در مورد استفاده از مواد ضدعفونی کننده دست ایجاد کرده است. آنها معتقدند که هرگونه اختلال در محیط طبیعی داخل بدن اثرات مخربی برای سلامتی دارد. این عدم تعادل هورمونی هم می‌تواند منجر به عفونت و بیماری شود. (9)

اگر ضدعفونی کننده الکلی دست معطر باشد، احتمالاً مملو از مواد شیمیایی سمی است. تولید کننده‌ها ملزم نیستند مواد تشکیل دهنده این رایحه‌ها را فاش کنند و بنابراین به طور کلی از ده‌ها ماده شیمیایی برای معطر کردن این ضدعفونی کننده‌ها استفاده می‌کنند. اگر این مواد معطر حاوی فتالات باشند روی عملکرد غدد درون ریز اختلال ایجاد می‌کنند و در نهایت روی رشد اندام تناسلی تاثیر می‌گذارند. (10)

تضعیف سیستم ایمنی بدن

تریکلوزان می‌تواند به سیستم ایمنی بدن آسیب برساند. تریکلوزان است که یک ماده ضد باکتری قدرتمند است. در حالی که این ماده میکروب‌های بی شماری را از بدن دور می‌کند، اما در ایجاد رشد باکتری‌های مقاوم به آنتی بیوتیک نیز به همان اندازه موفق است. محققان دانشکده بهداشت عمومی دانشگاه میشیگان دریافتند که تریکلوزان ممکن است بر عملکرد ایمنی بدن تاثیر منفی بگذارد. با به خطر انداختن سیستم ایمنی بدن افراد مستعد به آلرژی می‌شوند و آنها را نسبت به ماده شیمیایی سمی بیسفنول A که در پلاستیک‌ها وجود دارد آسیب پذیرتر کند. (1) یا حتی بدن را در برابر بیماری‌های سنتی (مانند سرماخوردگی) آسیب پذیرتر کند. (2)

 صدمات به پوست

استفاده بیش از حد از مواد ضدعفونی کننده دست می‌تواند باعث تحریک و حتی آسیب به پوست شود. ضدعفونی کننده دست عملکرد محافظتی پوست را کاهش داده و غشای پوست را در برابر مواد شیمیایی مضر نفوذپذیرتر می‌کند.در واقع غلظت زیاد الکل می‌تواند باعث خشکی و ترک پوست شود و پوست را در معرض خطر نفوذ باکتری‌ها قرار دهد.

 با گذشت زمان، استفاده از مواد ضدعفونی کننده بر پایه الکل باعث می‌شود که پوست دستان شما سریع‌تر از حد طبیعی پیر شود. الكل موجود در محلول ضدعفونی كننده آن را بسیار ملتهب می‌كند و پوست خشک و ملتهب مستعد ایجاد چین و چروک و لکه‌های دیگر است. (10)

 آیا با وجود عوارض مواد ضدعفونی کننده الکلی، استفاده از آنها باید ممنوع شود؟

تمام موارد گفته شده عوارض مواد ضدعفونی کننده الکلی است در صورتی که به طور نامناسب و بیش از اندازه از آنها شود. ولی در شرایط پاندمیک که استفاده از ضدعفونی کننده‌ها ضرورتی اجتبناب ناپذیر است، لازم است تا مصرف مواد الکلی را به حد تعادل رساند و از روش‌های کم ضررتری مانند ضدعفونی کننده‌های نانو نقره استفاده کرد. (3)

• ضدعفونی کننده‌ها مکمل مناسبی برای آب و صابون هستند اما جایگزین آن نیستند. به عبارت دیگر، ضدعفونی کننده دست نباید جای شستشوی دست را بگیرد، بلکه به عنوان مکمل شستن دست در صورت عدم دسترسی به آب و صابون استفاده می‌شود.
• FDA همچنین به توصیه مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC) اشاره دارد که ضدعفونی کننده‌های الکلی دست حداقل 60 درصد الکل دارند. هرچه غلظت الکل بالاتر (در حالت ایده آل بین 60 تا 95 درصد) باشد، ضدعفونی کننده‌های دست بهتر عمل می‌کنند. البته اگر مقدار الکل کمتر از حد توصیه شده باشد، این محلول می‌تواند رشد میکروب‌ها را کاهش دهد اما آنها را کاملاً از بین نمی‌برد. (6)

• سازمان بهداشت جهانی سم پاشی با مواد ضدعفونی کننده به خصوص برای فضاهای آزاد را توصیه نمی‌کند. پاشش مواد ضدعفونی کننده در خیابان‌ها، ویروس کرونا را از بین نمی‌برد و حتی خطر سلامتی را به همراه دارد. و می‌تواند از نظر جسمی و روانی هم مضر باشد. پاشش کلر یا سایر مواد شیمیایی سمی بر روی افراد می‌تواند باعث تحریک چشم و پوست، اسپاسم برونش و اثرات دستگاه گوارش شود. (13)

 استفاده محدود از انواع ضدعفونی کننده‌های الکلی استاندارد و همچنین موادضدعفونی کننده بی خطر مثل نانوسیلور برای دست آن هم در این دوران پاندمیک ضرورتی اجتناب ناپذیر است. اما برای مراقبت از خود و دیگران، فاصله اجتماعی، استفاده از ماسک و شستشن مکرر دست‌ها را فراموش نکنید.

منابع:

1. https://www.thestreet.com/markets/5-hidden-dangers-of-hand-sanitizers-12966410
2. http://blog.richterhc.com/hand-sanitizers-understanding-the-good-the-bad-and-the-ugly
3. https://www.womenshealthmag.com/health/a32464311/does-hand-sanitizer-weaken-immune-system
4. https://www.franciscanhealth.org/news-and-events/news/dirty-truth-why-hand-sanitizer-isnt-good-soap
5. https://www.eatthis.com/side-effects-hand-sanitizer/
6. https://www.healthline.com/health-news/how-to-tell-if-the-hand-sanitizer-youre-buying-is-safe#What-the-FDA-guidelines-say
7. https://phys.org/news/2020-04-heavy-sanitizer-boosts-antimicrobial-resistance.html
8. https://www.dshs.state.tx.us/news/releases/2020/HealthAdvisory-20200427.aspx
9. https://www.thehealthsite.com/diseases-conditions/global-handwashing-day-2019-5-side-effects-of-hand-sanitizers-you-didnt-know-about-694202/
10. https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/health-fitness/health-news/coronavirus-vaccine-can-be-expected-by-early-2021-not-before-says-cautiously-positive-dr-anthony-fauci/photostory/76876522.cms
11. https://www.geisinger.org/health-and-wellness/wellness-articles/2017/03/22/14/40/when-to-use-hand-sanitizer
12. https://www.britannica.com/topic/hand-sanitizer
13. https://www.france24.com/en/20200516-spraying-disinfectants-can-be-harmful-says-who
14. https://www.who.int/gpsc/tools/faqs/abhr2/en/
15. http://www.nanotech-now.com/news.cgi?story_id=41195